تبریز گهوارهای است که از ربع رشیدی تا دانشگاههای امروز، شعله دانش را زنده نگه داشته است، در کوچههایش عطر کهن نسخ خطی پیچیده و در کتابخانههایش، اندیشه بزرگان جاودانه شده است؛ شهری که هر برگ از تاریخش، روایتگر شکوه علم و ادب ایران است.
به گزارش تبریزگویا، تبریز، این کهنشهر علم و ادب، از دیرباز تاکنون یکی از مهمترین پایگاههای فرهنگی ایران بهشمار رفته است. این شهر که بر سر راه جاده ابریشم قرار داشت، نهتنها پل ارتباطی شرق و غرب بود، بلکه بستری پویا برای نشر و تولید اندیشه، کتاب و دانش بهشمار میرفت. اگر امروز به جغرافیای علمی و فرهنگی کشور نگاهی بیفکنیم، تبریز همچنان جایگاه ویژهای در توسعه کتابخانهها، مدارس، دانشگاهها و نهادهای علمی دارد.
تبریز در سپیدهدم تاریخ؛ از کهندژها تا مدارس نخستین
کهنترین اسناد تاریخی نشان میدهند که تبریز در هزارههای پیش از میلاد، مرکز تجمع اقوامی بود که با تمدنهای بزرگ شرق و غرب در ارتباط بودند. اما آنچه از دوره باستان در حافظه تاریخ این شهر مانده، حکایت از تعامل فرهنگی عمیقی دارد که بعدها در دوران اسلامی به اوج خود رسید. با ظهور اسلام، تبریز به یکی از پایگاههای علمی مهم تبدیل شد. مدارس و حوزههای علمی که در این شهر شکل گرفت، زمینهساز تربیت اندیشمندان و فقهایی شد که آثارشان تا امروز باقی است.
عصر زرین تبریز؛ از ایلخانان تا صفویه
با روی کار آمدن ایلخانان، تبریز به پایتخت فرهنگی و سیاسی ایران بدل شد. در این دوره، تأسیس مجموعه باشکوه ربع رشیدی، که از نخستین مراکز علمی و کتابخانهای منظم در جهان اسلام بود، نقطه عطفی در تاریخ کتابخانهداری و آموزش در ایران محسوب میشود. این مرکز، هزاران جلد کتاب از علوم مختلف را در خود جای داده بود و در کنار آن، نظام آموزشی مترقیای نیز وجود داشت که دانشجویان را در رشتههای متعددی آموزش میداد. با گذر از دوره تیموری و ورود به عصر صفویه، تبریز همچنان جایگاه خود را حفظ کرد. هرچند با انتقال پایتخت به اصفهان، اهمیت سیاسی آن کاهش یافت، اما رونق فرهنگی و ادبی آن ادامه یافت و بزرگان زیادی در این شهر پرورش یافتند.
از قاجار تا مشروطه؛ نوزایی علم و آگاهی
دوران قاجار، با وجود آشفتگیهای سیاسی، نقطه عطفی در نهادینهسازی نهادهای آموزشی نوین در تبریز بود. میرزا حسن رشدیه، پدر آموزش نوین ایران، در همین شهر نخستین مدارس به سبک جدید را بنا کرد و راهی تازه بهسوی آگاهی عمومی گشود. در همین دوران، کتابخانههای شخصی بزرگان و نهادهای مدنی نیز بهتدریج شکل گرفتند که مقدمهای برای تأسیس کتابخانههای عمومی شدند.
با وقوع انقلاب مشروطه، تبریز در خط مقدم آگاهیبخشی قرار گرفت. مطبوعات رونق گرفتند و کتابخانههای جدیدی در سطح شهر تأسیس شد. بسیاری از اندیشمندان و روشنفکران تبریزی، در این دوران، دست به تألیف و ترجمه زدند و با آثار خود مسیر روشنگری را هموار کردند.
تبریز در دوران معاصر؛ از کتابخانه تربیت تا دانشگاههای معتبر
امروز، تبریز یکی از غنیترین شهرهای ایران از نظر مراکز علمی، دانشگاهها و کتابخانهها محسوب میشود. از میان کتابخانههای آن، کتابخانه تربیت، نخستین کتابخانه عمومی ایران، جایگاه ویژهای دارد. این کتابخانه که در سال ۱۳۰۰ خورشیدی توسط محمدعلی تربیت تأسیس شد، هنوز هم بهعنوان یکی از قطبهای فرهنگی شهر شناخته میشود.
در کنار آن، کتابخانه مرکزی تبریز، که در سال ۱۳۳۵ بنیانگذاری شد، امروز با دارا بودن بیش از ۳۲۰ هزار جلد کتاب و هزاران نسخه خطی و چاپ سنگی، یکی از مراکز مهم پژوهشی کشور است. همچنین، کتابخانههای دانشگاه تبریز، کتابخانه مسجد جامع، کتابخانه مجلس، کتابخانه حوزه علمیه و بسیاری دیگر، به غنای فرهنگی این شهر افزودهاند.
نویسندگان و متفکران تبریزی؛ چراغهای فروزان فرهنگ ایران
تبریز، خاستگاه بسیاری از شاعران و نویسندگان برجسته بوده است. از قطران تبریزی، نخستین شاعر برجسته این دیار، تا صائب تبریزی، شهریار، ایرج میرزا، پروین اعتصامی، غلامحسین ساعدی، جلال آلاحمد، بهمن سرکاراتی و دهها نویسنده و اندیشمند دیگر، همگی در زمره بزرگان فرهنگ و ادب ایران هستند. این نویسندگان و شاعران، نهتنها در مرزهای ملی، بلکه در جهان ادبیات نیز تأثیرگذار بودهاند.
کتابها و آثار فاخر؛ میراثی کهن برای آیندگان
در طول تاریخ، بسیاری از آثار ارزشمند علمی و ادبی در تبریز نگاشته شده یا توسط دانشمندان این شهر گردآوری شده است. از مهمترین این آثار میتوان به دیوان قطران تبریزی، دیوان صائب تبریزی، حیدربابایه سلام اثر شهریار، توپخانه”چ و عزاداران بیل نوشته غلامحسین ساعدی و مکتب تبریز در هنر ایرانی اشاره کرد. همچنین، آثار تاریخی و علمی بسیاری که در کتابخانههای قدیمی تبریز نگهداری میشوند، همچنان محققان را به پژوهش و کشف دانشهای فراموششده دعوت میکنند.
تبریز، شهری کهن اما همیشه نو، با تاریخی سرشار از افتخار، همچنان یکی از مهمترین کانونهای فرهنگی ایران است. این شهر که روزگاری میزبان کتابخانههای عظیم و اندیشمندان برجسته بوده، امروز نیز با دانشگاهها، کتابخانهها و مراکز علمی خود، نقشی کلیدی در توسعه فرهنگ و دانش ایفا میکند. اگرچه بسیاری از نسخ کهن از میان رفتهاند و بسیاری از کتابخانههای قدیمی دیگر وجود ندارند، اما روح کتاب و دانش در این شهر همچنان زنده است. تبریز، میراثدار قرنها فرهنگ، همچنان روشناییبخش مسیر دانایی در ایران و جهان خواهد بود.
گزارش از: اسرا درویشی
نظرات